'ನಾಂಡುವಾಲಿ'ಗೆ ಪುನರ್ಜನ್ಮ, ಎತ್ತಿನಹೊಳೆಗೋ..?

              ರಾಜಸ್ಥಾನದ ಆಲ್ವಾರ್ ಜಿಲ್ಲೆಯಲ್ಲಿ ಮತ್ತೆ ಹರಿಯುತ್ತಿದೆ, ನಾಂಡುವಾಲಿ ನದಿ. ಸುಮಾರು ಕಾಲು ಶತಮಾನದಿಂದ ಬತ್ತಿದ ನದಿ ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಂಡಿದೆ. ಅಂತರ್ಜಲದಿಂದ ಮೈತುಂಬಿದೆ. ವನರಾಜಿಯ ಹಾಸು ಹಸಿರಾಗಿವೆ. ಜನರ ಬದುಕು ಉಲ್ಲಸಿತವಾಗಿವೆ. ದಶಕದೀಚೆಗಿನ ಹಳ್ಳಿಯ ಚಿತ್ರದಲ್ಲಿ ರಾಜಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ದೇಶವೇ ತಿರುಗಿ ನೋಡುವ ಸಂದೇಶವಿದೆ.
ನದಿ ಹೇಗೆ ಬರಡಾಯಿತು? ಅವಿರತ ಕಾಡಿನ ನಾಶ. 'ಬೇಕಾದಂತೆ ಕಡಿದುಕೊಳ್ಳಿ' ಇಲಾಖೆಯ ಸಿಬ್ಬಂದಿಯಿಂದಲೇ ಹಸಿರು ನಿಶಾನೆ. ಸುಲಭದಲ್ಲಿ ಮರ ಸಿಗುತ್ತದೆ ಎಂದಾದರೆ ಯಾರಿಗೆ ಬೇಡ? ಮರಗಳು ಕೊಡಲಿಗೆ ಆಹುತಿಯದುವು. ಕಾಡು ನುಣುಪಾಗುತ್ತಲೇ ಹೋಯಿತು. ಭವಿಷ್ಯದ ಅರಿವು ಇರಲಿಲ್ಲ.
              ಪರಿಣಾಮ ಕಣ್ಣೆದುರಿಗಿದೆ. ಕೊಳವೆ ಬಾವಿ, ತೆರೆದ ಬಾವಿ ಮತ್ತು ನೀರಿನ ಎಲ್ಲಾ ಉಪಾಧಿಗಳು ಒಣ, ಭಣಭಣ. ಕುಡಿನೀರಿಗಾಗಿ ಏಳೆಂಟು ಕಿಲೋಮಿಟರ್ ದೂರ ಸಾಗುವಂತಹ ಬದುಕು. ಕೃಷಿ ದೂರ. ಹಳ್ಳಿಗರ ವಲಸೆ. ಸಾಲದ ಹೊರೆ. ಈ ಜಿಲ್ಲೆಗೆ ಹೆಣ್ಣು ಕೊಡಲು ಹಿಂಜರಿವ ಅಪ್ಪಾಮ್ಮಂದಿರು. ಉಟ್ಟ ಬಟ್ಟೆಯಲ್ಲೇ ದಿನವನ್ನು ಸಾಗಿಸುವಂತಹ ಬರ್ಬರ ದಿನಗಳು.
                ನದಿ ಪುನರುಜ್ಜೀವದ ಬಳಿಕ ಹಳ್ಳಿಯ ಚಿತ್ರ ಹೇಗಿದೆ? ಎಲ್ಲಾ ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲೂ ನೀರಿನ ಸಮೃದ್ಧತೆ. ಕೃಷಿಯ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ. ಹೈನುಗಾರಿಕೆ ಹೆಚ್ಚಳ. ಸ್ವಂತ ಜಮೀನಿನಲ್ಲಿ ಬಿಡುವಿರದ ಕೆಲಸ. ನದಿಯಂತೆ ಬದುಕು ಕೂಡಾ ಪುನರುಜ್ಜೀವವಾದ ಸಂತಸ. ಮತ್ತೆ ನಳನಳಿಸುತ್ತಾ ಮೇಲೆದ್ದ ಅರಣ್ಯ.
                   ಕುಸಿದ ಬದುಕು ಮೇಲೆದ್ದುದು ಹೇಗೆ? ಜನರ ತನುಶ್ರಮ, ಯೋಜನೆ-ಯೋಚನೆ ಮತ್ತು ಅಲ್ಲಿನ 'ಸಂಭಾವ್' ಎನ್ನುವ ಸಂಸ್ಥೆಯ ಅವಿರತ ಹೋರಾಟಗಳು. ಹೋರಾಟ ಎಂದಾಗ ಫಕ್ಕನೆ ರಾಚುವುದು - ಧರಣಿ, ಮೆರವಣಿಗೆ, ಘೋಷಣೆ, ಪ್ರತಿಭಟನೆ, ಅವಾಚ್ಯ ಶಬ್ದಗಳು, ಇನ್ನೇನೋ. ಅಲ್ಲಿನ ಹೋರಾಟ ಅಂತಹುದಲ್ಲ, ಬದುಕನ್ನು ಹಳಿಗೆ ತರುವಲ್ಲಿ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ಕಾರ್ಯಹೂರಣದ ಅನುಷ್ಠಾನದ ಕೆಲಸಗಳು.
                   ಅಬ್ಬಬ್ಬಾ ಅಂದರೆ ಮುನ್ನೂರೈವತ್ತು ಮಿ.ಮಿ. ಮಳೆ ಬೀಳುವ ಪ್ರದೇಶ. ಬಿದ್ದ ಮಳೆನೀರನ್ನು ಭೂ ಒಡಲಿಗಿಳಿಸಿ ನದಿಗೆ ಪುನರ್ಜನ್ಮವಿತ್ತ ಹಳ್ಳಿಗಳು ನಿಜಕ್ಕೂ ಭಗೀರಥರು. ಸಾಮಾಜಿಕ ಕಾರ್ಯಕರ್ತ ಫ್ಹರ್ಹಾದ್ ಕಂಟ್ರಾಕ್ಟರ್ ಸಾರಥ್ಯದಲ್ಲಿ ರೂಪುಗೊಂಡ 'ಸಂಭಾವ್' ಭಗೀರಥರಿಗೆ ಸಾಥ್ ಆಯಿತು. 2003ರಲ್ಲಿ ಕಾಣೆಯಾದ ನದಿಯನ್ನು ಹುಡುಕುವ ಕೈಂಕರ್ಯಕ್ಕೆ ಶ್ರೀಕಾರ! 
                  ಶುರುವಿಗೆ ಕೃಷಿ, ನೀರು, ಹಣಕಾಸು ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯ ಅಧ್ಯಯನ. ಬರಕ್ಕೆ ರೋಸಿಹೋದ ಜನರಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಸವನ್ನು ತುಂಬುವ, ಸಾಮೂಹಿಕ ಕೆಲಸಕ್ಕೆ ಮನವೊಲಿಸುವುದು ಸವಾಲಿನ ಕೆಲಸ. ಇದಕ್ಕಾಗಿ ಗ್ರಾಮ ಸಮಿತಿಗಳ ರೂಪೀಕರಣ. ಸಭೆ, ಮಾತುಕತೆ. ಪರಿಹಾರದ ಬೆಳ್ಳಿರೇಖೆ ಗೋಚರಿಸಿದಾಗ ತಮ್ಮ ಪಾಲಿನ ಆರ್ಥಿಕ ಕೊಡುಗೆಗೆ ಹಳ್ಳಿ ಸಿದ್ಧವಾಯಿತು.
                     ಮೊದಲಿಗೆ ಮದಕ(ಜೊಹಾಡ್)ಗಳಿಗೆ ಕಾಯಕಲ್ಪ. ಎತ್ತರದ ಜಾಗದಲ್ಲಿ ಯಥೇಷ್ಟ ನೀರು ಹಿಡಿದಿಡುವ ಪಾತಳಿಯಿದು. ಎಲ್ಲಾ ಮದಕಗಳು ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಜಮೀನಿನಲ್ಲಿರುವಂತವು. ಮಳೆ ನೀರು ತುಂಬಿದಾಗ ಅಂತರ್ಜಲಕ್ಕೆ ಉಣಿಕೆ. ಜಾನುವಾರುಗಳಿಗೂ ಕುಡಿ ನೀರು. ತಪ್ಪಲಿನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲೂ ಏರಿದ ಜಲಮಟ್ಟ.
                      ಮದಕ, ಬಾಂಧ್, ಹೊಲಗಳಿಗೆ ಒಡ್ಡು ಮೊದಲಾದ ಪಾರಂಪರಿಕ ನೆಲಜಲ ಸಂರಕ್ಷಣಾ ವಿಧಾನಗಳ ಅಳವಡಿಕೆ. ನದಿಗೆ ಅಡ್ಡವಾಗಿ ಅಣೆಕಟ್ಟು. ನದಿಯುದ್ದಕ್ಕೂ ಅಣೆಕಟ್ಟು (ಕಟ್ಟ) ಸಾಲುಗಳು. ಪಕ್ಕದಲ್ಲೇ ನೀರಾವರಿ ಬಾವಿಗಳು. ಮದಕಗಳದ್ದು ಕೂಡಾ ಸರಣಿ ರಚನೆ. ಒಂದು ತುಂಬಿ ಮತ್ತೊಂದು ತುಂಬುವ ರೀತಿ. ಖಾಸಗಿ ಜಮೀನಿನಲ್ಲೂ ಮದಕ ಮಾಡುವಂತೆ ಮನವೊಲಿಕೆ. ಆರ್ಥಿಕ ಅವಶ್ಯವನ್ನು ಬೇಡುವ ಕೆಲಸಗಳಿಗೆ ಸಂಭಾವ್ ಹೆಗಲೆಣೆ.
                    ಅರೆಮರುಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಗಿಡ ನೆಟ್ಟು ಆರೈಕೆ ಮಾಡುವುದು ಸಂರಕ್ಷಣೆ ಮತ್ತು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಕ್ಕೆ ಸಂಭಾವ್ ಟೊಂಕಕಟ್ಟಿತು. ಪ್ರತಿ ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ ವನ ಸಂರಕ್ಷಣ ಸಮಿತಿಗಳು. ಸಮಿತಿಯಲ್ಲಿ ಕುಟುಂಬದ ಒಬ್ಬ ಸದಸ್ಯ. ಸ್ವ-ರೂಢಿತ ಕಾನೂನುಗಳು. ಒಂದು ಉದಾಹರಣೆ ನೋಡಿ. ಮದುವೆಯಂತಹ ಶುಭಸಮಾರಂಭಗಳಿಗೆ ಕಟ್ಟಿಗೆ ಬೇಕು. ಮರ ಕಡಿಯಲು ಸಮಿತಿಯ ಪರವಾನಿಗೆ ಬೇಕು. ಉಡಾಫೆಯಿಂದ ಕಡಿದರೆ ಶಿಕ್ಷೆಶುಲ್ಕ. ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ನೂರ ಐವತ್ತೊಂದು ರೂಪಾಯಿ, ಎರಡನೇ ಸಲ ಇನ್ನೂರೈವತ್ತೊಂದು, ಕೊನೆಗೆ ಒಂದು ಸಾವಿರದ ನೂರು ರೂಪಾಯಿ. ಕೊನೆಯ ಹಂತಕ್ಕೆ ತಲಪುವವರು ಕಡಿಮೆ.
                     ರಾಜಸ್ಥಾನದ ನಾಂಡುವಾಲಿ ನದಿಯ ಪುನರುಜ್ಜೀವನದ ಕೆಲಸವನ್ನು ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿದ ಹಿರಿಯ ಪತ್ರಕರ್ತ ಶ್ರೀ ಪಡ್ರೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ, ದೇಶದಲ್ಲೇ ಮೊತ್ತಮೊದಲಿನ ನದಿ ಪುನರುಜ್ಜೀವನದ ನೀಲನಕ್ಷೆ ಹಾಕಿ ಐದು ವರುಷದೊಳಗೆ ಸಾಧಿಸಿ ತೋರಿಸಿದ ಹಳ್ಳಿಗಳಿವು. ಇವಿನ್ನೂ ಸಾಕ್ಷರತೆ ಮತ್ತಿತರ ಹಲವು ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಹಿಂದುಳಿದಿವೆ. ಆದರೆ ನಗರಗಳತ್ತ ವಲಸೆ ಮತ್ತು ರೈತ ಆತ್ಮಹತ್ಯೆಗಳೆಂಬ ದೇಶದ ಎರಡು ದೊಡ್ಡ ಸಮಸ್ಯೆಗಳಿಗೆ ಈ ಹಳ್ಳಿ ಜನ ಪರಿಹಾರದ ದಾರಿಯನ್ನು ಸದ್ದಿಲ್ಲದೆ ತೋರಿದ್ದಾರೆ
                   ಸಂಭಾವ್ ಸಂಸ್ಥೆಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಥ ಫ್ಹರ್ಹಾದ್ ಕಾಂಟ್ರಾಕ್ಟರ್ ಅವರನ್ನು ’ಶ್ರೀ’ ಪಡ್ರೆಯವರು ಮಾತನಾಡಿಸಿದಾಗ, ನದಿ ಪುನರುಜ್ಜೀವನಕ್ಕೆ ಪ್ರಯಾಣ, ಆಡಳಿತ ಎಲ್ಲ ಸೇರಿ ಮೂವತ್ತು ಲಕ್ಷ ರೂಪಾಯಿ. ಇದರಲ್ಲಿ ಅರ್ಧದಷ್ಟು ಊರವರ ಪಾಲು. ಇಷ್ಟು ಕಡಿಮೆ ವೆಚ್ಚದಲ್ಲಿ ಆಗಿದೆ ಎಂದರೆ ಇಂಜಿನಿಯರುಗಳು ನಂಬುವುದಿಲ್ಲ. ಇಲ್ಲಿ ಬತ್ತಿದ ನದಿಯ ಪುನರುಜ್ಜೀವನ ಒಂದು ಮಾಧ್ಯಮ. ಸಮುದಾಯಗಳ ಪುನರುಜ್ಜೀವನಕ್ಕೆ ಮೊದಲ ಆದ್ಯತೆ. ಕೊನೆಗೆ ಗುರಿಯ ಹಿಂದೆಯಿದ್ದ ಸ್ವಾಭಿಮಾನ, ಆತ್ಮವಿಶ್ವಾಸ, ನಂಬಿಕೆ ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡು ಸಮಾಜವೇ ಈ ಜವಾಬ್ದಾರಿ ಹೊರುವಂತೆ ಪ್ರೇರೇಪಿಸುವುದು..
                    ನಾಂಡುವಾಲಿ ನದಿಯ ಪುನರ್ಜನ್ಮದ ಯಶವನ್ನು ಮನಸ್ಸಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡು ಕನ್ನಾಡನ್ನು ಸುತ್ತೋಣ. ನದಿಗೆ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ಬಿಡಿ, ಅದರ ಪಾಡಿಗೆ ಹರಿಯುವ ನದಿಯನ್ನು ಎತ್ತಲೋ ತಿರುಗಿಸುವ ಯೋಜನೆ. ಇದು ಯಶವಲ್ಲ ಎಂದು ತಿಳಿದರೂ ಆಡಳಿತದ ಬಲದಿಂದ ಪ್ರಾಕೃತಿಕವಾದ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ನಾಶ ಮಾಡುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ. ಅಂತರ್ಜಲ ವೃದ್ಧಿಗೆ ಪೂರಕವಾಗುವ ಎಲ್ಲಾ ಉಪಾಧಿಗಳನ್ನು ಯೋಜನೆಗಳ ಕೂಪಕ್ಕೆ ತಳ್ಳಿ ಓಟು ಬ್ಯಾಂಕನ್ನು ರೂಪಿಸುವ ಪರಿ. ನಾಗರಿಕರಿಗೆ ದೊಡ್ಡ ದೊಡ್ಡ ಯೋಜನೆಗಳನ್ನು ಹುಟ್ಟುಹಾಕಿ, ತಮ್ಮ ಅಪಕ್ವತೆಯನ್ನು ಪಕ್ವತೆಯ ಸೋಗುಮುಖದಿಂದ ತೋರಿಸುವ ಹಲವು ಮನಸ್ಸುಗಳ ಕಾರ್ಯವು ತಲೆತಗ್ಗಿಸುವಂತಾದ್ದು.
                       ಎತ್ತಿನಹೊಳೆ ಯೋಜನೆಯ ರೂವಾರಿ ಡಾ.ಜಿ.ಎಸ್.ಪರಮಶಿವಯ್ಯ ನಿನ್ನೆ (ಮಾ.11, ೨೦೧೪) ವಿಧಿವಶರಾದರು. ಬಯಲುಸೀಮೆಗಳ ನೀರಿನ ತತ್ವಾರಕ್ಕೆ ದನಿಯಾದ ತಜ್ಞ. ಮಾರ್ಚ್ ಮೊದಲ ವಾರ ದೊಡ್ಡಬಳ್ಳಾಪುರದಲ್ಲಿ  ಹೇಳಿದ ಮಾತುಗಳು ಪತ್ರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ವರದಿಯಾಗಿವೆ, "ಎತ್ತಿನ ಹೊಳೆ ಯೋಜನೆಯಿಂದ ಲಭ್ಯವಾಗುವ ನೀರನ್ನು ಪಂಚಪಾತ್ರೆ ಉದ್ಧರಣೆಯಲ್ಲಿ ತೀರ್ಥದಂತೆ ಕೊಡಬಹುದು ಅಷ್ಟೇ. ಬಯಲುಸೀಮೆಯ ಒಂಭತ್ತು ಜಿಲ್ಲೆಗಳಿಗೆ 440 ಟಿಎಂಸಿ ನೀರು ಬೇಕು. ಆದರೆ, ಎತ್ತಿನಹೊಳೆ ಯೋಜನೆಯಿಂದ ಲಭ್ಯವಾಗುವುದು ಕೇವಲ ಇಪ್ಪತ್ತನಾಲ್ಕು ಟಿಎಂಸಿ ಮಾತ್ರ. ಈ ಯೋಜನೆಯಿಂದ ಯಾವುದೇ ಪ್ರಯೋಜನವಾಗದು. ನಾನು ವರದಿ ಕೊಟ್ಟು ನಲವತ್ತು ವರ್ಷಗಳೇ ಆಗಿವೆ. ಹಲವು ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಗಳು ಬಂದು ಹೋದರು," ಎನ್ನುವ ವಿಷಾದ ಪರಮಶಿವಯ್ಯರದು.
                    ಆ ಕಾಲಘಟ್ಟಕ್ಕೂ ಈಗಕ್ಕೂ ಪ್ರಾಕೃತಿಕವಾಗಿ ದೊಡ್ಡ  ವ್ಯತ್ಯಾಸವಿದೆ. ಮಾನವ ದುರಾಸೆಗಳಿಗೆ ಈಗಾಗಲೇ ಪ್ರಕೃತಿ ಮುನಿದಿರುವಾಗ ತರಾತುರಿಯ ಎತ್ತಿನಹೊಳೆ ಯೋಜನೆಯಿಂದ ಯಾರಿಗೆ ಪ್ರಯೋಜನ? ಅಧಿಕಾರದ ಬಲವು ಸಮಾಜಕ್ಕೆ, ಪ್ರಕೃತಿಗೆ ಮಾರಕವಾಗಬಾರದು? ಮಾರಕವಾದರೆ ರಾಜಸ್ಥಾನದ ನಾಂಡುವಾಲಿ ನದಿ ಮಾಯವಾದ ಉದಾಹರಣೆ ಮುಂದಿದೆ. ಪರಮಶಿವಯ್ಯ ಪಶ್ಚಿಮಾಭಿಮುಖವಾಗಿ ಹರಿಯುವ ನೇತ್ರಾವತಿ ನೀರಿನ ಹೆಚ್ಚುವರಿ ಭಾಗವನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಂಡು, ಅದರ ಒಂಭತ್ತು ಉಪನದಿಗಳಿಗೆ ಅಡ್ಡವಾಗಿ 38 ಡ್ಯಾಮ್ಗಳನ್ನು ಕಟ್ಟಿ ಅವುಗಳನ್ನು ಕಾಲುವೆ ಮೂಲಕ ಹರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೆರೆ ಕಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ತುಂಬಲಾಗುತ್ತದೆ.. ಹೇಳಿದ್ದರು. ಸಾಧ್ಯಾಸಾಧ್ಯತೆಗಳ ವಿಮರ್ಶೆ ಬೇರೆ ವಿಚಾರ.
                   ನಮ್ಮ ಮಾಜಿ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಗಳು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ, ಎತ್ತಿನಹೊಳೆ ಯೋಜನೆಯೇ ಬೇರೆ, ನೇತ್ರಾವತಿ  ನದಿ ತಿರುವು ಯೋಜನೆಯೇ ಬೇರೆ. ಹೌದಾದರೆ ಮೊನ್ನೆ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಗಳಿಂದ ಕೆಸರು ಕಲ್ಲು ಬಿತ್ತಲ್ಲಾ, ಅದು ಯಾವ ಯೋಜನೆಗೆ? ಅದು ಎತ್ತಿನಹೊಳೆ ಯೋಜನೆಗೆ ಎಂದಾದರೆ ನೇತ್ರಾವತಿ ಯೋಜನೆ ಬೇರೆ ಇದೆಯೇ? ಒಟ್ಟೂ ಗೊಂದಲದ ಹೇಳಿಕೆಗಳು. ಗೊಂದಲದ ಮನಃಸ್ಥಿತಿಗಳು.
                    ಸರಿ, ಎಲ್ಲಾ ಆದ ಮೇಲೆ ನಮ್ಮಿಂದ ತಪ್ಪು ಆಗಿದೆ, ಇನ್ನು ಸರಿ ಮಾಡ್ತೀವಿ ಎನ್ನುವಾಗ ಕಾಲ ಮಿಂಚಿರುತ್ತದೆ. ಹೊಸ ಯೋಜನಾ ಕಡತಗಳ ಫೈಲು ಸಹಿಗಾಗಿ ಕಾಯುತ್ತಿರುತ್ತದೆ!